Nie wiemy, jaki byłby los klocków drzeworytniczych z Płazowa, gdyby w końcu XIX wieku nie trafiły do zbiorów Marii Dembowskiej – kolekcjonerki „starożytności podhalańskich”, która postanowiła je włączyć do swoich zbiorów, mimo że z Podhalem nie miały nic wspólnego. Dostrzegła jednak wyjątkową wartość drewnianych klocków do druku świętych obrazów.

Urodzona na Wołyniu córka Rozalii i  Gustawa  Sobotkiewiczów, w dzieciństwie zaznała wielu tragicznych przeżyć. Śmierć matki, zesłanie ojca – uczestnika powstania styczniowego na Syberię, naznaczyły dramatycznie jej życie. Związały ją także głęboką przyjaźnią z Marią Szedkiewiczówną – przyszłą żoną Henryka Sienkiewicza, której rodzice również doświadczyli zesłania. To właśnie przebywając w jej towarzystwie poznała w 1880 r. Stanisława Witkiewicza. Głębokie, odwzajemnione uczucia, które zrodziły się między nimi, musiały pozostać ukryte. Oboje byli już zaręczeni. Maria związała się z Bronisławem Dembowskim – prawnikiem i wkrótce także znawcą gwary podhalańskiej oraz autorem pierwszego  jej słownika. Razem zamieszkali w Zakopanem. Ich dom – wynajęta od miejscowego górala „Chata” – stała się ważnym salonem kulturalnym, w którym pojawiało się wielu wybitnych gości, mieszkających lub przebywających w Zakopanem. Nieco egzaltowana gospodyni szybko też zaangażowała się w lokalną działalność społeczną i kulturalną, pracując na rzecz różnych komitetów organizacyjnych, współtworzyła też Czytelnię i Gospodę Ludową w Zakopanem. Jednak jej największą pasją było zbieranie podhalańskich okazów etnograficznych. Wkrótce wraz ze swoim mężem zgromadziła największą kolekcję, liczącą około 400 przedmiotów, tworząc pierwsze na Podhalu muzeum etnograficzne. Kolekcja  w dużej mierze przyczyniła się do odkrycia sztuki tego regionu. Zgromadzone  obiekty stały się także źródłem inspiracji dla częstego gościa „Chaty” i twórcy stylu zakopiańskiego –  Stanisława Witkiewicza. To jemu prawdopodobnie zawdzięczamy też przywiezienie przynajmniej części  klocków drzeworytniczych z Płazowa do Zakopanego. „Były drzeworyty – które Witkiewicz zabrał do Krakowa wyrób krajowy” – taka informacja odnotowana została na marginesie rękopisu  pracy Karola Notza „Zabytki powiatu cieszanowskiego”  (ok. 1903 r. , rkp., Zbiory Specjalne Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. 5636.).

Po śmierci Bronisława Dembowskiego, związek owdowiałej Marii z Witkiewiczem zacieśnił się. W 1908 roku wraz z chorym artystą wyjechała na kurację do Lovrany, gdzie opiekowała się nim do śmierci. W 2015 roku powróciła do Zakopanego, odsuwając się jednak od życia publicznego. Osamotnioną opiekowała się rodzina Chałubińskich i córka wiernej przyjaciółki, Marii Sienkiewiczowej  – Jadwiga, po mężu Korniłowiczowa.

W 1921 roku, kilka miesięcy przed swoją śmiercią, Maria Dembowska podarowała jedną z desek drzeworytniczych z Płazowa młodemu, rozwijającemu się dynamicznie, krakowskiemu Muzeum Etnograficznemu, wówczas gromadzącemu i prezentującemu swoje zbiory na wzgórzu wawelskim. Po jej śmierci (22 lutego 1922 roku) jedna z desek trafiła do zaprzyjaźnionej z Marią Dembowską Wandy Lilpopowej. Pozostałych jedenaście  stało się własnością spokrewnionego z Dębowską Józefa Mehoffera, profesora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Ten za namową córki Henryka Sienkiewcza ofiarował je krakowskiemu Muzeum Etnograficznemu. Również dzięki staraniom Jadwigi Korniłowiczowej tytułu własności do ostatniej deski zrzekła się na rzecz Muzeum Etnograficznego Wanda Lilpopowa.  Muzeum Tatrzańskie, które korzystało z pięcioletniego prawa do reprodukowania drzeworytów, w 1926 roku przekazało klocki do krakowskiego Muzeum Etnograficznego,  gdzie znajdują się do dnia  dzisiejszego.

Beata Skoczeń-Marchewka

Literatura:

Błaszczak-Żurowska Hanna, Maria Dembowska (1856-1922). Kolekcjonerka sztuki ludowej Podhala, inspiratorka twórczości Stanisława Witkiewicza, (w:) red. Fryś-Pietraszkowa Ewa, Kowalska-Lewicka Anna, Spiss Anna, Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, Kraków 2002, t. I, s. 64-66.

Zdjęcie w galerii: Portret Marii Dębowskiej nieznanego autora, ok. 1890 r. Odbitka w archiwum Polony Biblioteki Narodowej, pochodzi z Archiwum Marii Korniłowiczowej (źródło https://polona.pl/item/portret-marii-dembowskiej-w-wiklinowym-fotelu,NDQ2Mzk1NDA/1/#info:metadata)

Drzeworyty ludowe z Płazowa https://drzeworyty.eu/kolekcja2/#book5/page1