Święta Helena nosiła imię łacińskie Flavia Iulia Helena, była cesarzową Imperium Rzymskiego, matką Konstantyna I Wielkiego. Urodziła się prawdopodobnie w Drepanum (późniejsze Helenopolis) w Azji Mniejszej około 250 roku. Jej rodzice prowadzili oberżę, w której, według tradycji, młoda Helena poznała rzymskiego oficera Konstancjusza Chlorusa. Jako jego konkubina osiadła w Naissus (Nisz) w dzisiejszej Serbii, gdzie w 272 roku urodziła syna Konstantyna. Konstancjusz Chlorus był wybitnym wodzem i sprawnym zarządcą terenów, które mu powierzano. W uznaniu zasług cesarz Dioklecjan powołał Konstancjusza do współrządzenia Imperium, ale Helena i syn zostali od niego odsunięci. Po śmierci Konstancjusza, którego źródła wspominają jako dobrego i łagodnego władcę, legiony powołały na cesarza jego pierworodnego syna Konstantyna. Nowy cesarz natychmiast wezwał do siebie matkę i odtąd dzielił z nią rządy. Z biegiem lat Konstantyn wspierany przez matkę i wielu oddanych sobie chrześcijan, oraz – jak chce legenda – natchniony przez Boga, zwyciężył wszystkich wrogów i w końcu został władcą całego Imperium. Jako akt wdzięczności dla chrześcijan ogłosił w 313 roku edykt przyznający im całkowitą swobodę kultu.

Święta Helena przyjęła chrzest między 311 a 315 rokiem i od tego czasu poświęciła się dziełom charytatywnym – rozdawała jałmużnę ubogim, uwalniała więźniów, pomagała banitom w powrocie do ojczyzny. Tradycja przypisuje św. Helenie odnalezienie Krzyża Świętego. Podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej cesarzowa z pomocą biskupa Jerozolimy Makarego, doprowadziła do usunięcia stojących na Golgocie ołtarzy Jowisza i Wenery. Po przeprowadzeniu prac wykopaliskowych odkryte zostały trzy krzyże. W tym, który miał moc uzdrawiania chorych rozpoznano Krzyż Chrystusa. Święta Helena była fundatorką wspaniałych świątyń: w Jerozolimie na Golgocie wystawiła bazylikę Świętego Krzyża oraz kościół Zmartwychwstania Pańskiego, na Górze Oliwnej kościół Wniebowstąpienia Pańskiego, a w Betlejem bazylikę Narodzenia Pańskiego. Święta Helena zmarła w Nikomedii około 330 roku. Kult Świętej rozwijał się od chwili jej śmierci.

Helena – imię pochodzenia greckiego od hele – blask lub helane – pochodnia.
Ikonografia: święta przedstawiana jest najczęściej w płaszczu cesarskim i koronie oraz z dużym krzyżem, który podtrzymuje ramieniem. Atrybuty świętej to także: mały krzyż w dłoni, trzy krzyże, krzyż i trzy gwoździe, miniatura kościoła.
Patronat: farbiarze, wytwórcy gwoździ i igieł.
Najważniejszym sanktuarium z relikwiami Drzewa Krzyża Świętego w Polsce jest prastary klasztor na Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich. Cząstki Krzyża znajdują się w wielu kościołach w całej Europie, gdyż ze względu na zagrożenie wojnami, relikwie Drzewa Krzyża Świętego zostały niebawem po odnalezieniu podzielone na tysiące cząstek i rozesłane do świątyń poza Ziemią Świętą.
Świętą Helenę przedstawia drzeworyt: MMP/E/5820

Justyna Masłowiec