English
  wersja podstawowa   wersja kontrastowa
STRONA GŁÓWNA / KLOCKI / ZBIÓR FORM DO MODRODRUKU W MUZEUM KISUCKIM W CZADCY

ZBIÓR FORM DO MODRODRUKU W MUZEUM KISUCKIM W CZADCY


Muzeum Kisuckie w Czadcy posiada 614 form do modrodruku wpisanych do Księgi Inwentarzowej i umieszczonych w bazie CEMUZ. Formy te pochodzą ze Spółdzielni Wytwórców Rękodzieła Ludowego „Ľudovoumelecké družstvo DETVA” w miejscowości Vrbové koło Piešťan. Kolejnych 13 form pochodzi z Rajca (na południe od Żyliny) z przekazu pana Uhliarika. Oprócz wymienionych obiektów w zbiorze pomocniczym znajduje się jeszcze 1077 form. Muzeum Kisuckie posiada również formy do mechanicznego druku płytowego (perrotyna), które nie zostały jeszcze opracowane.

Modrodruk był na Słowacji bardzo popularny i używano go na prawie całym jej terytorium. Był on wykonywany wyłącznie ręcznie – począwszy od wytwarzania form, poprzez tkanie płótna aż po farbowanie i płukanie gotowej tkaniny. Modrodruk jest to technika drukowania materiału na zasadzie negatywu. Wzór nanoszony jest na białe płótno za pomocą specjalnej formy posmarowanej jasną masą (pastą) izolacyjną zwaną papem. Pap chroni miejsca z nadrukiem przed oddziaływaniem barwnika naturalnego – indyga. Zabarwiony materiał przepłukiwany jest później w słabym roztworze kwasu siarkowego, dzięki czemu pap spłukuje się, a na granatowym podkładzie pojawia się wyraźnie właściwy nadrukowany wzór. Następnie płótno jest kilkakrotnie płukane w czystej wodzie, potem suszone i maglowane, przez co tkanina otrzymuje połysk, a ornament zyskuje wyrazistość.

Do nadruku wzorów na materiał używano form – drewnianych, metalowych lub kombinowanych (mieszanych). Przy odręczym drukowaniu używano głównie form wykonanych w całości z drewna. Ornament na formach metalowych wykonywano z mosiężnych drucików i blaszek. Formy te były precyzyjnie opracowane, a wzory były delikatniejsze niż w formach z drewna. W roku 1834 Francuz Louise-Jérôme Perrot wynalazł maszynę do kilkubarwnego druku materiałów. Pierwszy raz urządzenie, zwane perrotyną zostało użyte w Pradze w roku 1845, gdzie zostało zniszczone przez drukarzy. Czyn ten tłumaczyli oni strachem przed utratą pracy. Maszyna drukarska była wyposażona w 6 płytek z identycznym wzorem, poruszających się po obwodzie sześciokątnego walca i odciskających się kolejno jedna po drugiej na płótnie.

Jeszcze w niedawnej przeszłości farbiarnie tkanin znajdowaly się w każdym miasteczku, w którym produkowano płótno na handel. W pierwszej połowie XX wieku na Słowacji działało ponad 30 warsztatów. Do najważniejszych zaliczamy pracownię w Púchove działającą najdłużej ze wszystkich. Jej właścicielem był Stanislav Trnka, który zmarł w 2010 roku. Powszechnym zwyczajem było dawniej dziedziczenie umiejętności rzemieślniczych i warsztatu ojca przez syna. Podobnie stało się w tym przypadku – po śmierci dziadka Stanislava Trnki produkcję modrodruku kontynuuje jego wnuk Peter Trnka. Oprócz Petra Trnki, drukowaniem tkanin zajmuje się Matej Rabada z Dolnego Kubína, który do tradycyjnego modrodruku wnosi również nowoczesne wzornictwo. Matej Rabada otworzył swój warsztat w Párnicy w budynku byłej poczty. Pozostaje mieć nadzieję, że piękne rzemiosło farbiarskie przetrwa dzięki tym dwóm młodym i uzdolnionym rzemieślnikom. Wierzymy, że dzięki nim uda nam się zachować dziedzictwo kulturowe naszych przodków dla przyszłych pokoleń.

FORMY
Formy były podstawowym narzędziem farbiarzy. Każdy rzemieślnik posiadał kilka rodzajów form, które oddziedziczył, kupił lub sam wykonał. Najstarsze formy, pochodzące z XVIII w. wieku były drewniane, wyrzeźbione głównie z drewna gruszy cechującego się wytrzymałością oraz trwałością. Do produkcji form używano także drewna czereśni, śliwy, klonu lub orzecha. Wielkości i kształty form były rozmaite. Najbardziej rozpowszechniony był kształt kwadratu o wymiarach 20 x 20 cm lub 30 x 30 cm. Rozmiar wzoru był dostosowany do szerokości płótna, która zwykle wynosiła 60 – 70 cm. Do drukowania lamówek oraz brzegów materiałów używano bordiur lub kantów o wymiarach 10 x 25 cm. Form kątowych używano do drukowania rogów, czyli narożników chust i fartuchów. Formy te były półkoliste lub prostokątne owymiarach 10 – 15 cm. Do druku perrotyną używano formy płytkowej, dostosowanej do zmechanizowanego sposobu wzorowania. Długość formy wynosiła 80 cm, a szerokość mieściła się w zakresie 12 – 15 cm. Do jednej płyty perrotyny należało wbić aż 20 tys. drucików, a jej wykonanie trwało przy dziesięciogodzinnym czasie pracy aż 14 dni.

Formy z kolekcji Muzeum Kisuckiego w Czadcy pochodzą z miejscowości Vrbové pod Piešťanami, gdzie mieścił się duży warsztat modrodruku, założony przez Karola Mišureca w 1917 roku. W 1927 roku zbudował on swoją własną perrotynę, na której pracował aż do śmierci w 1944 roku. Do roku 1951 warsztatem kierowała jego żona. W tym samym roku pracownia została włączona do spółdzielni „Kroj” [Strój ludowy], działającej do 1963 roku pod auspicjami Słowackiego Związku Spółdzielni Producentów. Do 1991 roku modrodruk produkowała Spółdzielnia Wytwórców Rękodzieła Ludowego „Ľudovoumelecké družstvo DETVA” w Vrbové.

ZASTOSOWANIE MODRODRUKU
Największy popyt na modrodruk miał miejsce w połowie XIX wieku, kiedy zaczęto używać płótna fabrycznego również na słowackiej wsi. Zaletą płótna fabrycznego było to, że w przeciwieństwie do produkcji domowej, jego szerokość nie była ograniczona szerokością krosna i mogła być większa niż 70 cm. Produkcja modrodruku miała znaczenie lokalne oraz regionalne. Poszczególne warsztaty posiadały własny styl polegający na innym kształtowaniu deseni modrodruku, dobieraniu wzorów oraz rozłożeniu ich na powierzchni materiału. Różnice występowały również w kombinacjach kolorów, a także w samych odcieniach niebieskiego barwnika. Z modrodruku szyto różne części kobiecych i dziewczęcych ubrań. Używano go też do szycia poszewek na pierzyny. W późniejszym okresie z farbowanych tkanin wykonywano obrusy i zasłony. W modrodrukach przeznaczonych na ubrania najczęściej stosowano wzory w groszki różnych rozmiarów. Modrodruki na pierzyny miały przeważnie proste geometryczne wzory – kwadraty, romby, rozety, linie kręte i geometryczne wzory jodełkowe. Do ozdabiania serwetek, narzut i obrusów wykorzystywano wzory w kształcie wazonów, dzbanków, filiżanek i koszyków.

Modrodruk jest tradycyjną ludową tkaniną służącą jako materiał do szycia ubrań. Obecnie jest używany w strojach ludowych, a także rozpowszechnił się w formie przedmiotów pamiątkowych i dekoracyjnych.

Mgr Helena Kotvasová
etnograf Muzeum Kisuckiego i opiekun kolekcji form do modrodruku
(tumaczenie: Maria Vlaeminck)