JĘDRZEJ WAWRO – DRZEWORYTNIK MIMO WOLI

Jędrzej Wawro

Poeta Emil Zegadłowicz nazywał go „arcyświątkarzem beskidzkim” i napisał o nim poemat. Był pierwszym kolekcjonerem, który w swoim domu w Gorzeniu Górnym udostępniał wystawę rzeźb Wawry, sąsiada z Gorzenia Dolnego. Artystka Elma Pratt z International School of Art w Nowym Jorku odwiedziła rzeźbiarza w 1933 roku, kupiła kilka jego prac i wkrótce zaprezentowała je na wystawie i w prasie. Etnograf Tadeusz Seweryn zainteresował się gawędami Wawry o żywotach Świętych Pańskich. Zanotował jego barwną gwarę i opublikował w książce „Świątkarz-powsinoga”.

Nieliczne zachowane zdjęcia Jędrzeja Wawry ukazują go z rzeźbami i kozikiem w rękach, pozującego z tym, czym chce się pochwalić. Inne fotografie ukazują go w odświętnym ubraniu, uśmiechniętego, szczęśliwego, dumnego. Tak widzimy Wawrę na zdjęciu z państwowych dożynek w Spale w 1935 roku – stoi z figurami Frasobliwego, które za chwilę wręczy prezydentowi Polski Ignacemu Mościckiemu.

Prezentowana wystawa to próba ukazania Jędrzeja Wawry jako rzeźbiarza, gawędziarza i grafika. Przewodnikiem są oryginalne gawędy beskidzkiego twórcy. Głosu użyczył Ferdynand Solowski, sędziwy aktor związany z krakowskim Teatrem Bagatela, znany kolekcjoner sztuki ludowej. Rola Wawry sprawiła Panu Solowskiemu wielką radość. Wrócił wspomnieniami do 1936 roku, kiedy jako chłopiec widział rzeźbiarza w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Jak wyglądało jego życie?

Urodził się 13 listopada 1864 w Gorzeniu Dolnym koło Wadowic. Był analfabetą, mówił o sobie, że szkołą było mu pastwisko i kościół. Posiadał tylko ubogie gospodarstwo, które nie gwarantowało utrzymania rodziny. Przez wiele lat zajmował się dorywczymi pracami, był kamieniotłukiem i pomocnikiem grabarza, pracował w papierni i w kopalni węgla, często trudnił się sezonową robotą u bogatszych gospodarzy. Gdzieś między troskami znajdował czas na ulubione zajęcie. Powiadał, że rzeźbiąc czuje się „jakby gadał z Panem Bogiem”. Wkładał w to całą swoją wyobraźnię i talent. W drewnie lipowym strugał Chrystusa, Matkę Boską i świętych patronów. Postacie umieszczał na ozdobnych podstawkach i w kapliczkach, dekorował stylizowanymi drzewami, kwiatami i ptaszkami. Całość malował farbą olejną. Stosując zaledwie kilka barw nadawał figurom charakterystyczny, rozpoznawalny koloryt. Z bohaterami swoich rzeźb łączył naiwne, wymyślone opowieści, dając upust zdolnościom gawędziarza i moralizatora.

Mało znanym epizodem w jego życiu jest przygoda z grafiką. Zachęcony przez Emila Zegadłowicza, choć nie do końca przekonany że podoła zadaniu, wykonał w latach 1925-1933 dwadzieścia klocków drzeworytniczych. Większość z nich znalazła się w posiadaniu poety, a odbitki z nich posłużyły w 1928 roku jako ilustracje „Ballady o świątkarzu”, oraz ukazały się w tece „Piecątki beskidzkie Jędrzeja Wowra”. Dwa klocki trafiły do nieznanego kolekcjonera z Krakowa, a pięć kupiła wspomniana Elma Pratt.

W czasie największego zainteresowania jego osobą, Gorzeń odwiedzały wycieczki miłośników sztuki ludowej. Sam Wawro miał do swojej twórczości dystans, kwitując ją jako „figle”. Słynna jest anegdota o zakłopotaniu rzeźbiarza, gdy dowiedział się, że napisano o nim w prasie. W jego mniemaniu w gazetach pojawiały się tylko nazwiska ludzi złych, a on nijak na ten despekt nie zasłużył. Rzeźbił póki starczało sił, prawie do ostatnich dni. Zmarł 21 listopada 1937 r.