Pergamin użyty do oprawy tej książki nie był zespolony z tekturą, dzięki temu można było zauważyć, że do jej produkcji użyto sklejonych wielowarstwowo, zadrukowanych arkuszy papieru. Po ostrożnym odklejeniu i oczyszczeniu kart okazało się, że są to fragmenty kołtryn – papierowych obić ściennych, bardzo popularnych w Polsce od XVI do XVIII wieku. Kołtryny (wł. coltrina – zasłona, albo też łac. cultra – przykrycie, kołdra) powstawały w technice drzeworytu, odbijane początkowo na płótnie i adamaszku, później na tańszym materiale – papierze², często były kolorowane, przedstawiały ornamenty roślinne, geometryczne lub sceny figuralne. Kołtryny będące prototypami dzisiejszych tapet, dawniej ozdabiały wnętrza dworów szlacheckich i wiejskich kościołów³. Traktowane jako element dekoracji wnętrz, zrywane były podczas remontów, dlatego wczesne obicia ścienne in situ nie zachowały się⁴. Fragmenty kołtryn miały szansę przetrwać głównie jako makulatura introligatorska; przypadek odnalezienia ich w oprawie starego rękopisu opisuje w roku 1922 Marceli Nałęcz-Dobrowolski⁵.

Zastosowanie makulatury w oprawach podyktowane było względami ekonomicznymi, ponieważ papier był drogi do wytwarzania tektury używane były niepotrzebne już lub nieaktualne druki: „Książka, chciwie nieraz po wyjściu czytana, skoro interes dla niej przeminął, stawała się nieraz makulaturą i służyć musiała następnie do pośledniejszych użytków. Dzisiaj jeszcze znany jest zwyczaj sprzedawania starych książek kupcom do owijania sera lub śledzi, dawniej używano jej zwykle do wykładanie niemi wnętrza okładzin nowych książek”⁶.

Dwadzieścia dziewięć z ponad pięćdziesięciu (różnej wielkości) fragmentów odnalezionych kołtryn zawiera motywy ornamentalne, odbite czarną farbą na grubym papierze [il. 2, 3, 4]. Arkusz złożony był z mniejszych fragmentów papieru, sklejonych ze sobą na zakładkę [il. 4, 5], formując w ten sposób tzw. bryt, dopiero na tak przygotowanym podłożu odciśnięto wzór. Na odwrocie jednej z kart znajduje się odbitka drzeworytowa przedstawiająca Matkę Boską w mandorli [il. 12]. Zastanawiająca jest jest ikonografia pozostałych fragmentów, które przedstawiają dwóch dostojników tureckich, jadących na koniach; u góry widnieją napisy: SINAN BASZA [fot. 6, 7, 8] i BASZA BUDA [il. 9]. Przypuszczalnie jedna z tych postaci przedstawia wezyra Koca Sinana Paszę (1512-1596), który był dowódcą wojsk tureckich w tzw. „Długiej wojnie” prowadzonej między Turkami a Habsburgami (1591-1606) albo jego następcę Cigalazada Yusufa Sinana Paszę (1545-1605)⁷.

Drzeworyty są kolorowane szablonowo z użyciem brązu, czerwieni i błękitu, charakteryzuje je mnogość szczegółów, stroje wojowników są bogato zdobione. Jedna postać przedstawiona jest z profilu, druga en face, ich stroje różnią się od siebie, w dolnej części grafik ukazany jest wyżynny pejzaż z widocznymi w oddali zabudowaniami. Kołtryny przedstawiające Turków zanim zostały użyte jako makulatura introligatorska pełniły funkcję obić ściennych, o czym świadczą liczne ślady po odchodach much [il. 8], a nawet przyklejone piórko [il. 10]. Nie wiadomo gdzie został oprawiony egzemplarz Dzieła Bordoniego. Na wyklejce znajduje się nota proweniencyjna Biblioteki Klasztoru Paulinów w Pińczowie [il. 11], być może właśnie tam, w pińczowskiej introligatorni zostały wklejone do okładzin.

Iwona Kasiura
kustosz dyplomowany w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL

1. F. Bordoni, Opera, Lugduni, Sumptibus Ioannis-Antonii Huguetan, et Marci Antonii Ravaud, 1650, t. IV, 2º, sygn. IID. 444.
2. Ł. Gołębiowski, Domy i dwory, przy tem opisanie… Warszawa 1830, s. 6.
3. K. Zwolińska, Z. Maliński, Mały słownik terminów plastycznych. Warszawa 1990, s. 137.
4. M. Ciechańska, Papierowe obicia ścienne – technologia i konserwacja, zarys problematyki, w: Notes Konserwatorski. T. 12, Warszawa 2008, s. 66.
5. M. Nałęcz-Dobrowolski, Starodawne obicia papierowe, czyli kołtryny „Przemysł, Rzemiosło, Sztuka, 2 (1922) s. 16.
6. Z. Celichowski, Dwa Kalendarze Polskie na rok 1528 i 1529 według egzemplarzy biblioteki Kórnickiej, Poznań 1874, s. 4.
7. Lista Wielkich Wezyrów Imperium Osmańskiego, [online]. Dostęp [18.11.13]:http://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_tureckich_wielkich_wezyr%C3%B3w