Należy do nielicznej grupy ludowych grafik związanych z tematyką świecką, ponadto odbitkę wyróżnia wielofigurowa scena rodzajowa. Przed murami nieokreślonego miasta kilku wędrownych kuglarzy z niedźwiedziami popisuje się sztuczkami cyrkowymi. Jeden z niedźwiedzi stoi wyprostowany na tylnych łapach, drugi posłusznie waruje. Obok trzej trębacze i trefniś tańczy na rękach. Jarmarcznych aktorów wita mieszczanin wznoszący kielich na toast, a na drugim planie w bramie i na szczycie baszty publiczność. Jedna z postaci zapewne wyraża zachwyt żywo gestykulując.

Drzeworyt być może ukazuje grupę Cyganów, którzy dawniej zajmowali się tresurą niedźwiedzi i wędrując z miejsca na miejsce, zarabiali na życie popisami. Tresurą zwierząt, nie tylko niedźwiedzi ale i psów, małp, ptaków, trudniło się wiele rodzin cygańskich, jako rzemiosłem przekazywanym z ojca na syna. W paru miejscowościach dawnej Rzeczypospolitej istniały nawet profesjonalne szkoły niedźwiedników, a jedna z nich znajdowała się w Smorgoniach na Kresach (obecnie Białoruś). Szkoła działała od XVII wieku do lat 30. XIX wieku. Mieszczanie tutejsi słynęli szczególniejszym przemysłem, polegającym na hodowli młodych niedźwiedzi, obuczaniu ich sztuk i oprowadzaniu potem po całej niemal Europie[…] pisał Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej. Podobno założycielem „smorgońskiej akademii” – jak o niej żartobliwie mówiono – byli sami Radziwiłłowie. Przez szereg lat prowadził ją król cygański Jan Marcinkiewicz, wyznaczony do tej funkcji przez Karola Radziwiłła. Tresowane misie bawiły niewybredny gmin wsi i miasteczek w Rzeczypospolitej, ale także dostarczały rozrywki mieszkańcom dworów i pałaców. Potrafiły nie tylko tańczyć. Szkolono je do udawania walki z zapaśnikiem, pilnowania rezydencji czy podawania jadła na stoły. Można było spotkać całe zaprzęgi poskromionych, posłusznych niedźwiedzi, które ciągnęły wozy skomorochów, jak dawniej nazywano wędrujących kuglarzy.

Drzeworyt pochodzi z kolekcji pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812-1887). Autor „Starej baśni” podróżując, interesował się zwyczajami, notował wrażenia i obserwacje, które później wzbogacały fabułę jego powieści. Być może w jednej z licznych książek czy opowiadań historycznych Kraszewskiego znaleźlibyśmy opis niedźwiedników, do którego zainspirował drzeworyt lub sami cygańscy niedźwiednicy.

Grzegorz Graff

Drzeworyt z niedźwiednikami w bazie danych: Gr.Pol.26491 MNW
Encyklopedia staropolska, t. 4, Warszawa 1903, s. 256, zob. Chełmska Biblioteka Cyfrowa
O tresurze niedźwiedzi zob. Cygańska Wyspa